2. Kva var det som hende i 1975?

Under førjulspraten i 1986 kunne me jo ikkje sjå noko slikt bilete. Men me høyrde teoretikarar som professor Terje Hansen på NHH. Han hadde rekna seg fram til at prosessindustrien var reine tapsbomber for samfunnet og at berre tekstilindustrien hadde livet sin rett. Me høyrde stortingsmann Carl Fr. Lowzow (H) som reiste krav om slutt på å «subsidiere smelteverksindustrien gjennom høyere priser på kraft til alminnelig forbruk» (Aftenposten 18.2.1986). Og me høyrde tallause finansfolk love store gevinstar til alle som lånte seg nokre pengar og investerte på børsen. 6. august 1986 skreiv Rune Slagstad i Aftenposten at «Samtidskonstruktørene – koalisjonen av postmoderne arkitekter, postindustrielle finansfyrster og postkulturelle ideologer – har utvilsomt tatt mål av seg til å bli det nye samfunnets avantgarde …»

Me var i ei ny tid. Det var ikkje lett å sjå når ho hadde teke til eller kva det var som utløyste henne. Men noko hadde hendt.

No har det gått endå nesten 30 år, og no er det lettare å sjå. I alle fall er det lettare å sjå kva som hende med industrien. Når eg lener meg tilbake frå den daglege nyhendestraumen og ser på utviklinga i eit hundreårsperspektiv, er det ikkje vanskeleg å sjå at noko hende i 1975: Brått snudde industrisysselsetjinga. Det var ikkje berre ein trend som snudde – tala stupte, både i absolutte tal og dei industrisysselsette som prosent av befolkninga.

Kva var det?

Var det «olja som kom»? Det fyrste oljefunnet vart gjort på Ekofisk 25. oktober 1969, og det fyrste fatet av produsert olje vart henta opp i juni 1971. Men inntektene tok ikkje til å stige før mot slutten av tiåret, og talet på dei som gjekk frå industri til oljeboring og -produksjon var ikkje stort. Dessutan var det jo industri, det òg.

Var det byrjinga på slutten for industrien? Det finst mange som har hevda det med tyngde. To år før (1973) publiserte den amerikanske sosiologen Daniel Bell si bok om The Coming of the Post-Industrial Society, der han analyserte «overgangen frå ein industrialisert kvardag og til ein kvardag der industri ikkje lenger spelar hovudrolla» (Wikipedia). Sidan har han fått fylgje av mange.

Denne oppfatninga har levd lenge òg. Økonomiredaktør Ola Storeng i Aftenposten skreiv for ikkje så lenge sidan at «Norge opplever et postindustrielt traume». Men det er ingen grunn til å frykte framtida, for nedgangen i industrisysselsetjinga «er et tegn på økonomisk fremgang og vekst. Når velstanden øker, er industrien dømt til å tape i kampen om arbeidskraften. Da vinner helsesektoren, undervisning, restaurant, varehandel og alle de servicenæringene som produserer det vi ønsker oss mer av – og som vi ikke kan importere fra utlandet. Derfor har sysselsettingen i industrien gått ned fra 390 000 personer i 1974, til 266 000 i fjor. Bare i noen korte gjeninnhentingsperioder etter økonomiske tilbakeslag har antall jobber i industrien vokst. Seks av syv arbeidsplasser finnes nå utenfor industrien. Det er bare en svakere vekst i inntekter og forbruk som kan endre på dette» (Aftenposten 25.08.2005).

Stort klårare kan det ikkje argumenterast for at det var Arnfinn som hadde rett, den desemberdagen i 1986, då han sa at «det er pengane me lever av». Bortsett frå at ikkje eingong han meinte at årsaka til dei store endringane var at industrien «taper i kampen om arbeidskrafta».

Teknologispranget:

Problemet med overblikk – som frå ein redaktørstol – er at det krev så grove forenklingar at sanning og sprøyt kan sjå ganske like ut. Det er som å vurdere bylgjer på havet frå fly.

Eg veit godt kva som hende der eg var i 1975. Det var det året då Nikkelverket hadde flest tilsette i heile si meir enn hundreårige historie. Me var over 1500 – tett på 1600 mann den sumaren. Rett over ferien var fagforeiningsstyret kalla inn til informasjonsmøte. Teknisk direktør Eivind Wigstøl orienterte om arbeidsmiljøet, forureiningsproblemet, krav frå den politiske venstresida i Canada om at råstoff frå gruvene der måtte raffinerast innanlands – og nye raffineringsverk som var under bygging i land med låge kostnader. Svaret på alt dette var ny teknologi, sa han.

Problemstillinga var ikkje ny. Det nye var at leiinga no hadde kome fram til ein plan. Ein heilt ny kjemisk prosess, bygd på heilt ny kunnskap om kjemi, teknikk og det som dengong var eit nyord: Kybernetikk – prosesstyring med datamaskinar. Planen var å ta det beste frå den gamle prosessen og det beste frå store og små forsøk som var gjort. Det var ambisiøst – det ville ta mange år. Men det ville vere redninga for verket.

Me spurde og grov. Det høyrdest bra ut, tykte eg. Eg vart ikkje uroa av at Wigstøl samanlikna den nye prosessen med Mattelutingsanlegget, der personalinspektør Larsen hadde sendt meg fem år tidlegare. Klorluteprosessen skulle likne, men den ville bli lettare å halde under kontroll og enklare å vedlikehalde. Det ville bli lukka prosessar, arbeidsmiljøet ville bli mykje betre. Smeltehytta ville falle bort, cementasjonen – det ville bli nye rosteomnar – kan hende eit nytt gassrenseanlegg til og med. Det høyrdest veldig bra ut – heilt til ein eller annan spurde:

«Blir me like mange folk?»

«Nei,» sa Wigstøl. «Halvparten, kan hende.»

Og der sat me. Skulle me godta at halvparten av oss måtte gå? Rett nok skulle nedtrappinga gå over lang tid, men gjorde det saka betre? Var ikkje forsvar av arbeidsplassane den viktigaste av alle oppgåver for ei fagforeining?

«Færre og meir avanserte arbeidsplassar – eller ingen. Det er spørsmålet.» sa Wigstøl.

Det kokte i fagforeininga. Me hadde aldri stått oppe i eit slikt spørsmål. Bortsett frå krigsåra hadde det kvart einaste år vore bruk for fleire folk. For eksempel hadde sommarvikarar alltid fått halde fram i fast arbeid om hausten om dei ville. Men denne hausten måtte dei slutte. For fyrste gong måtte nokon gå av di det ikkje var bruk for dei.

Skulle me godta dette? Og om ikkje: Korleis kunne me hindre det?

Dei spurde oss ikkje om lov. Dei orienterte oss berre om kva dei hadde tenkt å gjere. Dei svarte på spørsmåla våre, truleg så ærleg dei kunne. Når Wigstøl sa «halvparten», så trur eg han snakka sant. Ikkje eingong han hadde vel drøymt om at det skulle vere mogleg å kome ned i ein tredel av arbeidsplassane. Men der er verket no.

Forhistoria

Det kom brått på oss. Men for min del, hadde eg arbeidd midt oppe i forhistoria sidan Larsen bestemte kor han ville sende meg. Historia om Nikkelverket er berre ei av hundre eller tusen forteljingar om kva som hende rundt 1975. Men eg trur ho er typisk nok til at det er tida verd å gå djupare inn i henne. Ho er ei motvekt mot sprøyt.

På 1950-talet voks kravet om at kanadiske råvarer skulle vidareforedlast i Canada, og i 1956 vart det vedteke eit pålegg frå regjeringa om at Falconbridge skulle bygge raffineri i Canada. Dei fekk rett nok ein solid tidsfrist. Men det vart gjort heilt klart dette ikkje ville bli gløymt. Arbeidet med den nye fabrikken måtte setjast i gang.

Det ville vore sjølvmord å bygge ein kopi av nikkelverket i Kristiansand. Canadiske løner var det dobbelte av norske på den tida, og straumprisen var den tredobbelte. Skulle dei flytte raffineriet, måtte dei utvikle ein heilt ny raffineringsmetode.

Utviklingsarbeidet starta i Toronto i 1955, med eit team av ingeniørar og konstruktørar med dei beste papir, og dessutan topp moderne laboratorieutstyr. Men dei hadde ikkje halde på lenge før spørsmåla melde seg om kva som kunne gå og ikkje kunne gå i full skala. Dei trong råd frå kollegaer med driftserfaring. Dei einaste i nærleiken var konkurrentane i International Nickel Corporation, og det var både forbode og fåfengt å spørje dei. Så ganske snart innsåg konsernleiinga at ein ny prosess ikkje kunne utviklast i laboratorium. Det måtte gjerast gjennom praktiske forsøk, av folk med erfaring og handlag.

Slik vart det til at nordmennene sjølve alt året etter fekk jobben med å utvikle den fabrikken som skulle gjere dei arbeidslause.

Det vart ei lang og svært interessant historie. Gjennom tolv år vart det bygd opp ei forskingsgruppe og frå 1960 eit forsøksanlegg der 11 sivilingeniørar og 20 arbeidarar eksperimenterte med alle slag kreative løysingar på umoglege problem. Trinn for trinn utvikla og testa dei ut ein heilt ny prosess utan avbrenning av svovel (rosting) og kraftkrevjande smelteomnar og elektrolysehallar.

Då det gjekk mot konklusjonen – at prosessen ville vere mogleg å køyre i stor skala – kom spørsmålet om styringa opp. Den nye prosessen var rask. Den kunne byggast liten, og likevel levere stor tonnasje. Men det ville stille svært høge krav til operatørane: Dei måtte vere mange og disiplinerte – eller veldig raske.

I Sentralinstituttet for industriforsking (UiO) og SINTEF hadde dei hatt lyst til å kople ein elektronisk reknemaskin til komplisert industriell prosess i nesten ti år. Men industrien hadde ikkje hatt tru på dei verdsfjerne kybernetikarane. No fann dei kvarandre. I 1967 flytta endå to sivilingeniørar til Kristiansand for å programmere den fyrste store prosessdatamaskinen i norsk industri – «Nikkeline». Men kven skulle køyre denne avanserte prosessen? Reknemaskinen måtte bemannast med folk som forstod og hadde fingerspitzgefühl både med reknemaskinen og med alle dei små, men viktige detaljane i prosessen.

Sivilingeniørar, sa dei som hadde greie på industri. Arbeidarar, sa dei som såg eller i alle fall kjende på seg kva retning dei historiske vinddraga bar. Dei siste argumenterte med at handlag var det viktigaste. Ein elektronisk reknemaskin kunne nok vere både avansert og uvanleg. Men spørsmålet var kva som skulle til for å bruke han: Universitetspapir – eller driftserfaring?

Dragkampen vart og ein del av dragkampen om kor fabrikken skulle byggast. Dei som hadde utvikla prosessen, meinte han kunne køyrast med ei lita, sjølvstyrt gruppe av høgt kompetente skiftarbeidarar. Dei som skulle ta avgjerda, var sterkt i tvil om slike skiftarbeidarar kunne finnast.

«Me har dei jo!» sa nordmennene. «Dei har jo vore med å på utvikling og testkøyring frå starten!»

Dei som skulle avgjere, såg reknestykka. I Kristiansand hadde dei ei kjerne av folk som hadde bevist at ny teknologi og ny organisering av arbeidet var mogleg. I Canada måtte dei lære alle opp frå ingenting, og dei måtte i tillegg skape ein kultur som gjorde den nye organiseringa mogleg. Det tok dei ikkje sjansen på. Mattelutingsanlegget kom i drift som eit stort pilotanlegg i 1968.

Bygginga av den nye canadiske fullskalafabrikken starta i 1973, i Becancour, Quebec. Men same året kom oljekrisa, og brennstoffprisane etterpå tok knekken på prosjektet året etter. Falconbridgeleiinga gjekk til regjeringa og sa at dei hadde arbeidd i tolv år, brukt store summar og begynt å bygge. Men dei såg at dei ikkje ville kome til å få det til.

Det var som faen, sa regjeringa (eller noko slikt), og sidan har diskusjonen om å flytte raffineringa til Canada vore daud.

Men i Kristiansand hadde altså ein stor versjon av Mattelutingsanlegget vore i drift i to år då eg kom inn porten fyrste gong i 1970. Og sumaren 1975 starta ombygginga av heile verket.

Der var tre ting som var annleis på Mattelutingsanlegget: Datamaskina, arbeidsorganiseringa og kunnskapsdelinga. «Nikkeline» var knytt til eit sentralt kontrollrom der heile prosessen kunne fjernstyrast. Arbeidarane der roterte på alle jobbar som var – frå det enklaste til køyring av datamaskinen. Og «alle måtte kunne alt»– for handlag med alt praktisk var føresetnaden for å kunne bruke reknemaskinen, kunnskapane måtte delast, og ny kunnskap måtte utviklast i fellesskap. Den store sysselsetjingsnedgangen begynte med at alle ferieavløysarane måtte gå i august 1975. Den største nedgangen på nesten 400 mann var i 1982. Og sidan har det gått nedover til denne dag. I det meste av den kraftkrevjande industrien i Noreg viste det seg snart at det hadde vore liknande «forhistorier» på gang, og der det ikkje hadde vore, starta dei brennkvikt den same hausten.

Men det var ikkje ei avindustrialisering som skaut fart. Det var eit stort og viktig sprang i produktivitetsutviklinga. Effekten av ein arbeidstime vart mangedobla.

Me stod midt oppe i store, historiske endringar. Det er lettare å sjå dei no, ein generasjon seinare. Dei begynte i industrien, og så forplanta dei seg til andre delar av samfunnet. Tre «ringar i vatnet» er særleg interessante, synest eg, det er miljøkampane, kvinnekampane og dei ideologiske rivingane.

Miljøkampane

Den 9. desember 1969 sette 35 arbeidarar på truckverkstaden i Svappavaara seg ned i protest mot mot eit brev dei hadde fått dagen før. Gruveselskapet LKAB hadde gått med på nokre krav om betre arbeidarvern. Men dei tilsette fekk betale tiltaka sjølve, så difor vart løna sett ned.

Eit døgn etterpå sat 4 800 mann i Svappavaara, Kiruna og Malmberget. Svensk LO erklærte at Kirunastreiken var ulovleg. Norsk og dansk LO sa seg samde, og var med og motarbeidde både streiken og streikestøttearbeidet. Men over heile Skandinavia var sympatien på gruvearbeidarane si side. Tanken om at folk får ordne opp sjølve, slo rot. «Det gode» og «det rette» vart rive laus frå «det lovlege».

Kirunastreiken varte i to månader. Isolert sett vart ikkje resultata så store, men den og ei rekke utblåsingar i industrien over heile Skandinavia i åra etter, sette arbeidsmiljøet på dagsorden i skandinavisk industri.

På Falconbridge fekk me dei fyrste kreftrapportane. Bedriftslækjaren sjølv slo alarm i 1972. Gamle doktor Høgetveit spurde ikkje arbeidsgivaren sin om lov til slikt. Me tok til å sjå på støv og damp og gass og gjørme på nye måtar, me kravde yrkeshygieniske målingar og tiltak for betring, me barka i hop med leiinga på krav dei meinte var heilt urimelege fordi det ville gjere drifta umogleg. Og heile tida låg det i lufta: Hugs Kiruna! Me finn oss ikkje i kva som helst!

Om lag på same tid tok presset til frå utsida. Folk hadde bilar no. Dei såg lakkskadane når Gassrenseanlegget slo ut og den støvfylte svoveldioksidet frå Rostomnane vart slept rett ut på pipa. I alle år hadde slike sjokkutslepp gått i lungene på folk og teke livet av skog og kratt rundt dei – men no gjekk det på bilane laus, og der gjekk det ei grense!

Ettersom biletjournalistikken slo gjennom om lag på same tid, fekk sinte folk framfor daude tre og rykande piper ei veldig gjennomslagskraft. Det gav i sin tur gode vekstvilkår for organisasjonar og einskildpersonar som kravde slutt både på utsleppa og industriane som hadde skulda – og for bygging av nye vasskraftanlegg til dei. Mardølaaksjonen sumaren 1970 vart «miljøkampen sitt Kiruna»: Høgt respekterte filosofar og idealistiske naturvener lét seg bere bort av politiet på fyrste side i avisene, og folk flest sympatiserte med arrestantane, ikkje lova sine menn.

Grovt sett reagerte norsk industri på eitt av to vis: Sume ropte på meir politi, meir makt, meir lojalitet. Medan dei som såg eller i alle fall kjende på seg kva retning dei historiske vinddraga bar, sette i gang med å skape ny teknologi. I dag er dei fyrste borte. Utanom dei sterke, historiske bileta har dei berre late etter seg tome skal som no stort sett er kjøpesentra, luksusbustader eller kunstnarkollektiv.

Dei andre har jamt over løyst problemet. Dei protesterte òg, dei ytte motstand både i open debatt og i korridorar. Men på same tid gjekk dei seriøst inn i problema, og snart såg dei at ny teknologi for å løyse miljøproblem samsvarte med ny teknologi for å auke produktivitet, forbetre eller variere kvalitet eller styrke omdøme og leveringssikkerheit. Når kreftene verka i same retning, gjekk miljøforbetringane svært fort både når det gjaldt internt arbeidsmiljø og utslepp til vatn, luft og jord. Kreftene var miljørørsla, myndigheitene, innovasjonsmiljøa – og etter kvart også konkurransekreftene.

Kvinnekampane

Oppfatninga om at kvinner stort sett var husmødrer fram til den nye kvinnerørsla oppstod på 1970-talet, er ganske sær. Den er sikkert korrekt når det gjeld kvinner i høgare samfunnslag. Men kvinner i arbeidarklassen var ofte i arbeid, både gifte og ugifte. Store industrigreiner sysselsette i all hovudsak kvinner, og i andre greiner gjekk kvinner og menn om kvarandre. Det var lenge eit krav i fagrørsla at ei arbeidarløn skulle vere høg nok til å fø ein familie, slik at det ikkje skulle vere naudsynt for kvinnene å arbeide. Men det lukkast ikkje i mange bransjar. Dei fleste familiane måtte ha meir enn ei inntekt.

Typiske kvinnearbeidsplassar var i tekstilindustrien, tobakksindustrien, sardinfabrikkane og den gryande elektronikkindustrien. Det var stort sett dei dårlegast betalte industriane, og det var dei hardaste i den forstand at det var der arbeidet var mest manuelt. Biletet er frå Norsk Skjortefabrikk i Bergen i 1934. Det er lett å sjå at lite der hadde endra seg sidan dei førindustrielle manufakturane på 1700-talet.

To ting hende frå midten av 1970-talet: Dei mest tilbakeliggande delane av industrien forsvann svært fort til lågkostland. For sjølv om kvinnene tente dårleg, tente italienske og seinare indiske eller burmesiske arbeidarar endå dårlegare, og med utviklinga av den moderne sjøfarten vart det snart meir lønsamt å importere frå den andre sida av jorda enn å halde eigne fabrikkar i gang. Slik sett hadde arbeidsgivarane rett når dei argumenterte med at «lønsnivået i Noreg var blitt for høgt» .

Det vart aldri nokon sus over kampen for å bevare kvinnearbeidsplassane. Den tida det sto på, gjekk dei kvinnelege industriarbeidarane stort sett frå nederlag til nederlag, frå den eine innskrenkinga og oppseiingshistoria til den andre. Det store unntaket er kampen på Våler Skurlag på Braskereidfoss, der tretten kvinner vart sagde opp i april 1975. Grunngivinga var at omstilling var naudsynt, og at det var mest solidarisk at kvinnene måtte gå. Menn var jo familieforsørgjarar.

Der gjekk ei grense i 1975. Dei tretten sa nei. Det vart ei mediesak, folk vart opprørte landet over. Fleire tusen skreiv under og sende inn protestlister, organisasjonar og lag vedtok støtteresolusjonar, det vart den nye Kvinnefronten si hovudsak og ei rekke kjende personar uttalte seg til støtte for dei oppsagde kvinnene. Til og med LO måtte tone flagg og støtte kvinnene, sjølv om deira eiga fagforeining hadde støtta oppseiingane med 105 mot 35 stemmer. Til sist gav Norske Skog etter, og sidan har det ikkje vore mogleg å seie nokon opp her i landet med den grunngivinga at ho er kvinne.

Men å seie opp låglønsarbeidarar på grunn av for høge løner var mogleg. Det kunne ha gjort kvinnene til husmødrer, om ikkje det hadde vore for det andre særtrekket som vart stadig tydelegare ut over 70-talet: Den store veksten i tenestenæringane.

I den avanserte industrien auka produktiviteten dramatisk på grunn av det nye teknologiske spranget. Men for at det skulle få effekt, måtte tenestesektorane auke. Ein ting er alle dei sideaktivitetane som vart «outsourca». Ein annan ting er at den aukande vareflaumen frå industrien verda over gav grunnlaget for ei ny «industrialisering» av handelsnæringane. Det kom mange nye jobbar i varehandel, transport, hotell og restaurant, post og tele.

Dei nye krava til industrien og menneska som skulle arbeide der, gav også viktige premissar for korleis den offentlege tenesteytinga skulle utvikle seg: Den obligatoriske skulen vart utvida frå sju til ni og så til tolv år, med ein eksplosjon i etterspurnaden etter lærarar, reingjeringsfolk, kontorassistentar og vaktmeistrar som resultat. Dei nye krava til arbeidsmiljø og folkehelse gav grunnlag for ein eksplosiv auke i etterspurnaden etter helsepersonell, som også er offentleg tenesteyting i Noreg.

Alle desse tendensane forsterka kvarandre. Det var slutt på vareknappheita. Dei siste rasjoneringskorta vart lagde på loftet i 1962, dei siste ventelistene forsvann på 70-talet. Hadde du pengar, kunne du få. Det gjaldt ikkje berre elektrisk komfyr og kjøleskap, det gjaldt vaskemaskinar og støvsugarar, fjernsyn og miksmasterar, platespelarar og framfor noko anna: Bil. Så alle ville ha arbeid. Det var ikkje føda det handla om, det var alt det som gjorde moderne lukke mogleg, det som vert kalla velstand. Så sysselsetjinga gjekk ikkje ned mellom kvinnene, den gjekk opp.

Dei ungjentene som fløymde inn i arbeidslivet frå slutten av sekstitalet hadde gått i dei same klassane som jamaldrande gutar. Dei var vande med å bli behandla likt, og dei var vel og vande med at jenter stort sett er flinkare enn gutar, i alle fall i oppvekståra – og i alle fall i slikt som skulane prioriterer. Det vart fort kollisjonar når dei møtte haldningar som i Norske Skog på Våler. Og det gav i sin tur eit veldig grunnlag for oppslutning då Kvinnefronten vart danna i 1972.

Retten til arbeid, retten til dagheimsplass, retten til sjølv å bestemme over eigen kropp, retten til eige namn – retten til same løn som menn dei arbeidde saman med. Det var innhaldet i dei kvinnekrava som fekk så mykje å seie rundt og etter 1975.

Men endå meir å seie hadde den sterke auken av arbeidsstyrken. For sjølv om dei fleste jobbane som kvinnene gjekk inn i vart statistikkførte som «tenestenæringar», så gjekk dei inn i dei industrielle prosessane på nye måtar. Samfunnet vart ikkje «avindustrialisert» frå 1975 og utover – det vart gjennomindustrialisert.

Ideologiane

Etter mi erfaring er folk sine tankar meir farga av livet dei lever, enn livet er farga av tankane. Difor trur eg og at ideologiske straumdrag er rettare å forstå som refleksjonar av endringar i teknologi, økonomi og makttilhøve enn motsett. Eg veit jo at tankar nokre gonger kan endre verda, men hovudregelen trur eg altså går den andre vegen: Fyrst kjem naturen, produksjonen og makta – så kjem ideologien.

Mitt minnebilete av ideologiske straumdrag rundt 1975 stadfestar denne erfaringa. Eg hugsar fyrst og fremst desse tre: